ROZWÓJ MOWY I OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY U DZIECI- autor Karina Gajecka i Zofia Buda
Już w łonie mamy około czternastego tygodnia życia płodowego swoje działanie rozpoczynają po raz pierwszy mięśnie, które po urodzeniu będą dziecku służyły do oddychania, fonacji i ssania oraz chwytania. Około siedemnastego tygodnia życia w łonie mamy dziecko potrafi wysuwać wargi a także powoli ćwiczy ruch ssania. Pod koniec trzeciego miesiąca płodowego dziecko ma już ukształtowane struny głosowe, które umożliwiają mu płacz. W tym okresie ćwiczone są mięśnie za pomocą połykania przez dziecko wód płodowych. To umożliwi dziecku po urodzeniu wytwarzanie dźwięków mowy. Między 5 a 6 miesiącem życia płodowego kształtuje się narząd słuchu. Dziecko zaczyna słyszeć dźwięki dobiegające z otoczenia ( dźwięki niskie i wysokie). Mózg dziecka zapamiętuje rytm bicia serca swojej mamy. Mamy powinny jak najwięcej mówić do swojego jeszcze nienarodzonego dziecka, ponieważ ma to wpływa na jego lepszy rozwój. Pierwszy krzyk dziecka jest bardzo ważny, gdyż w ten sposób uruchamiany jest aparat fonacyjny, oddechowy i artykulacyjny. Od tego momentu te trzy aparaty będą usprawniane codziennie przez dziecko podczas czynności fizjologicznych. Po urodzeniu wszystkie dzieci powinny być otaczane tzw. kąpielą słowną czyli mówienie do dziecka o tym, co się dzieje wokół niego, co będzie robione. Należy mówić do maluszka umiarkowanym głosem, zmieniać jego natężenie dźwięk, melodię i rytm.
Między 2 a 3 miesiącem życia dziecko zaczyna wydawać różne dźwięki jest to etap głużenia powiązany z ruchem kończyn. Po 5 miesiącu głużenie przechodzi w gaworzenie. To powtarzanie dźwięków oraz sylab usłyszanych z otoczenia. Na tym etapie dziecko zaczyna bawić się dźwiękami. Powinno już wypowiadać samogłoski ustne i spółgłoski p, b, t, d, k, g, m, n.
Około 7-8 m. życia dzieci zaczynają rozumieć mowę innych. Na początku rozumieją te słowa, które słyszą najczęściej. Rozumienie zazwyczaj wyprzedza mowę czynną.
Od 13-24 miesiąca rozwija się okres wyrazu czyli mowa bierna i czynna. Rozwijają się również funkcje poznawcze: pamięć, spostrzegawczość, myślenie, uwagę. Bardzo ważne jest, żeby rozwój mowy maluszka był zsynchronizowany z jego rozwojem motorycznym. Im więcej dziecko ma ruchu tym jest sprawniejsze fizycznie i lepiej zaczyna rozwijać się mowa czynna czyli komunikacja słowna.
Pod koniec 1 roku życia dzieci zazwyczaj posługują się coraz większą liczbą słów. Dobrze jest, kiedy dziecko po kolei przechodzi przez wszystkie etapy ruchu: podnoszenie główki, przekręcanie się na boki, siadanie, raczkowanie, stanie i chodzenie.
Pod koniec okresu „wyrazu” dzieci opanowują głoski: ś, ć, ź, ń, dź oraz zaczyna też łączyć wyrazy. Powstają tzw. zlepki wyrazowe, następnie równoważniki zdań i dopiero proste zdania.
Trzeci rok życia dzieci to tzw. okres zdania. Pierwsze zdania, które dziecko wypowiada są twierdzące, dopiero w dalszej kolejności następuje rozwój zdania pytającego i rozkazującego. Dzieci najczęściej zaczynają nazywać rzeczowniki (osoby, pokarmy, napoje, ubrania, części ciała), potem dochodzą czasowniki w formie bezokoliczników, ale w krótkim czasie pojawią się w różnym czasie (przyszły, teraźniejszy, przeszły). Głoski (s, c, z, dz) mogą być jeszcze zmiękczane i wymawiane przez dziecko tak: ś, ć, ź, dź np. śanki-sanki. W tym wieku dzieci powinny wypowiadać następujące głoski: a, o, u, e, i, u, b, d, f, g, h, j, k, l, ł, m, n, p, t, w, ś, ć, ź, dź. Może się tak zdarzyć, że na tym etapie dziecko może zacząć się jąkać. Jest to norma wiekowa. Należy obserwować tą przypadłość i dać dziecku czas na wypowiedzenie się. Dzieje się tak, gdyż mowa dziecka nie nadąża za tokiem myślenia. Problem ten powinien w krótkim czasie zniknąć. A jeśli nie należy skonsultować się z logopedą.
W wieku 4 lat dziecko powinno wymawiać wszystkie głoski wymienione powyżej oraz już bez zmiękczeń wymawiać głoski syczące: s, c, z, dz. Dziecko w tym wieku coraz więcej rozumie i wykonuje polecenia. Zaczyna rozpoznawać i nazywać kolory, posługiwać się przyimkami: na, pod, w, do, za, przed, obok. Dzieci chętnie dzielą się swoimi spostrzeżeniami na różne tematy. W ich wypowiedziach słychać dużo agramatyzmów czyli używają niepoprawnych form gramatycznych. To norma wiekowa.
W wieku 5 lat dzieci powinny prawidłowo wymawiać wszystkie głoski. W tym wieku zaczynają wymawiać głoski szumiące: sz, cz, ż, dż. Dzieci zaczynają wypowiadać się zdaniami złożonymi. Potrafią uwzględniać kolejność zdarzeń, wyjaśniać znaczenie słów, opisywać przedmioty. Przełom 5 i 6 rok życia to moment, gdy głoska „r” zaczyna być wymawiana prawidłowo.
Od 3 do 7 roku życia aparat artykulacyjny dojrzewa. Dzięki temu mowa się rozwija. Jest to czas zabawy językiem. Dzieci ciekawe świata zadają dużo pytań. Zaczynają tworzyć własne neologizmy typu: ( „zaświecacz” lub „zgaszacz”), tworzą słowotwórstwa (budownik – to taka osoba która buduje). Należy poprawiać dziecko za każdym razem, kiedy coś źle nazwie lub powie.
Opóźnienie rozwoju mowy mogą spowodować następujące czynności:
• sztuczne karmienie;
• smoczki;
• używanie kubków „niekapków”;
• zbyt długie podawanie pokarmów tzw. „papkowatych”;
• nie gryzienie twardych pokarmów np.: skórek od chleba, jabłek, marchewki;
• podawanie do zabawy telefonów komórkowych;
• brak rozmowy z dzieckiem;
• zbyt długie oglądanie telewizyjnych bajek;
• brak stymulacji do mówienia;
• nieodpowiednie wzorce wymowy;
• spieszczenia.
Dzieci uczą się mowy przez naśladownictwo, a jej rozwój zależy od czynników środowiskowych. Żeby dziecko dobrze się rozwijało i rozwijała się jego mowa, rodzice zobowiązani są do zabezpieczenia prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka, w tym zawiera się rozwój emocjonalny i społeczny. To podstawa do procesu komunikowania się z otaczającymi ludźmi. Bardzo ważny jest aspekt zapewniający różne potrzeby dziecka: miłość, poczucie bezpieczeństwa, kontakt z otoczeniem. Do rodziców należy utrzymanie dobrej atmosfery w zaciszu domowym. W miarę możliwości należy ograniczać sytuacje konfliktowe, głośne krzyki, gdyż takie złe emocje wywołują u dzieci lęk i blokują potrzebę komunikowania się, a także mogą wpłynąć na proces rozwijania się mowy.
Bardzo ważne w kształtowaniu się mowy dziecka odgrywają rodzice i osoby najbliższego otoczenia. To do rodziców należy stymulować mowę, zapobiegać nieprawidłowej komunikacji oraz zauważyć opóźnienia i zaburzenia. Jeśli rodziców niepokoi mowa ich dziecka powinni zasięgnąć porady logopedy niezależnie od wieku dziecka. Ważne jest, żeby dziecko zostało wysłuchane, nie należy mu przerywać ani kończyć za niego wypowiedzi. Czasami rodzice lub dziadkowie nieświadomie przyczyniają się do powstawania zaburzeń mowy poprzez spieszczanie, pobłażanie, tolerowanie błędów czyli nie zwracanie na nie uwagi. Odwrotnym procesem może być nadmierny rygoryzm. Zbyt częste wytykanie i zbyt częste poprawianie błędów może doprowadzić do fobii przed mówieniem głośno i w obecności wielu osób. Trzeba zachować równowagę pomiędzy jednym a drugim podejściem do rozwoju mowy.
Rodzice, opiekunowie powinny stymulować rozwój mowy dziecka za pomocą tzw. „kąpieli słownej” czyli mówienia do dziecka spokojnie, w naturalnym tempie opowiadając mu o tym, co się w danej chwili dzieje lub co go otacza. Należy dzieciom czytać książki, śpiewać piosenki, uczyć śpiewania, recytować i uczyć recytowania wierszy, rymowanek, wyliczanek.
Jeżeli mowa dziecka jest zaburzona (gdy dziecko mówi niepoprawnie, zamienia jedną głoskę na drugą lub niektóre głoski opuszcza to należy skonsultować się jak najszybciej z specjalistą – logopedą. Kiedy dziecko długo nie mówi to stwierdza się, że mowa jest opóźniona. W przypadku mowy opóźnionej jak i braku mowy należy udać się do logopedy. Logopeda oceni stan mowy dziecka. Może również pokierować dziecko z rodzicami na szereg różnych badań do różnych specjalistów w celu zbadania przyczyny opóźnionej mowy. W każdym przypadku opóźnionego rozwoju mowy należy orientacyjnie zbadać słuch i w razie drobnych wątpliwości kierować dzieci na badania audiologiczne, badanie EEG głowy. Czasami potrzeba zasięgnąć rady laryngologa, ortodonty, neurologa. Specjaliści są po to, aby wspólnymi siłami zdiagnozować dziecko i jak najszybciej wydać stosowne zalecenia do pracy terapeutycznej.
Artykuł został napisany na podstawie artykułu pochodzącego z czasopisma pt.: „Strefa logopedy”.
Sieniak A. , Sienkiewicz S., Opóźniony rozwój mowy, K. Wysocka (red.), Strefa logopedy, Warszawa, Wydawnictwo Wiedza i Praktyka sp. z.o.o, 2020, nr 10, s. 3-13
