Trudno sobie wyobrazić wychowanie bez określonych względnie stałych rodzicielskich oddziaływań, stosowania metod, których celem jest realizacja założonego ideału wychowawczego , ukształtowanie właściwych zachowań dzieci, wdrożenie do wykonywania powierzonych zadań i obowiązków. Rodzina oddziałuje na dzieci w toku codziennego życia i w tych codziennych wpływach uczą dzieci aprobowania wielu wartości.
Obcując z rodzicami, dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne a także uczy się określonych zachowań społecznych. Dlatego bardzo ważną rolę spełnia styl wychowania, który określa oddziaływanie względnie jednolite, zharmonizowane podporządkowanie się idei wychowawczej. Wyraża się on w określonym względnie stałym stosunku wychowawcy do wychowanka, w metodach postępowania, także w sposobie egzekwowania nałożonych na niego obowiązków.
Najczęściej spotykane style wychowania w rodzinie:
- Styl demokratyczny – główną jego zasadą jest wzajemne poszanowanie praw wszystkich członków rodziny. „Dzieci wychowywane w ten sposób uczą się zasad współżycia społecznego nie na podstawie przymusu zewnętrznego i lęku przed karą, lecz w oparciu o akceptację i świadomy wybór właściwej zasady postępowania.” Rola rodziców polega na koordynowaniu działań swoich dzieci.
- Styl autokratyczny – przeciwieństwo stylu demokratycznego, ma charakter konserwatywny i jest oparty na autorytecie przemocy i pedantyzmu. Założeniem autokratyzmu jest stwierdzenie, że „rodzice zawsze mają rację, a obowiązkiem dzieci jest bezwzględne posłuszeństwo”. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowaniu się wszelkim poleceniom i nakazom rodziców. Dzieci mają ograniczoną swobodę. Rodzi się w nich bunt, niezadowolenie uniemożliwiające istnienie prawidłowych, życzliwych i harmonijnych stosunków z rodzicami, których zamierzenia są osiągane poprzez stosowanie różnych kar. Dzieci są jednostkami mało samodzielnymi i mało aktywnymi, ponieważ od wczesnego dzieciństwa nawykły do wykonywania poleceń.
- Styl liberalny – nie ustala się niczego ani wspólnie, ani oddzielnie. Rodzice rozpieszczają dzieci, pozostawiając im nadmierną swobodę. Ograniczają się do stworzenia dziecku warunków do nauki i zabaw, zaspakajając jego potrzeby materialne. Aktywność rodziców jest przypadkowa i niekonsekwentna. Interwencja w zachowaniu dziecka następuje tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm społecznych. Dzieci są egocentryczne i mają trudności z przystosowaniem w grupie rówieśniczej.
Ze stylem wychowania łączą się postawy rodzicielskie. Psycholodzy przyjęli definicję postawy rodzicielskiej jako ” tendencji do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu”. Aby dobrze pełnić role rodzicielskie, trzeba mieć do nich pozytywny stosunek. Wiele czynników kształtuje i utrwala pozytywny lub negatywny stosunek rodziców do dziecka. Postawy w stosunku do dziecka zaczynają się kształtować jeszcze przed jego urodzeniem.
Do właściwych postaw należy:
- Postawa akceptująca – to okazywanie dziecku sympatii, aprobaty, przyjmowanie dziecka takim jakie ono jest, w wypadku złych zachowań – krytykowanie ich, poznawanie i zaspakajanie potrzeb dziecka. Sprzyja kształtowaniu zdolności do tworzenia trwałej więzi emocjonalnej, do wyrażania uczuć, odwagi, chęci pomocy.
- Postawa współdziałająca – dobro dziecka jest tu wartością pierwszoplanową , aktywność w nawiązaniu wzajemnych kontaktów, angażowanie dziecka w sprawy domu – dostosowanie do wieku. Rozwija ufność zadowolenie z rezultatów pracy, wytrwałość, umiejętność współdziałania i podejmowania zobowiązań.
- Postawa uznająca prawa dziecka – uznanie praw dziecka, bez przeceniania i niedoceniania jego roli, pozwalanie na postępowanie na własną odpowiedzialność, delikatne kierowanie dzieckiem – stosowanie wyjaśniania i tłumaczenia, wyjaśnianie i uzasadnianie stawianych wymagań i stosowanych kar. Uczy lojalności, solidarności w stosunku do innych członków rodziny, twórczej postawy.
- Postawa dawania dziecku rozumnej swobody – Rodzice wraz z wiekiem dają dziecku więcej swobody, umiejętność utrzymania autorytetu i kierowania dzieckiem w pożądanym zakresie, rozumna troska o zdrowie i bezpieczeństwo, obiektywizm w ocenie grożącego niebezpieczeństwa. Daje dziecku umiejętność współdziałania z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość i wytrwałość.
Postawy nieprawidłowe to:
- Postawa odtrącająca – to nieokazywanie uczuć pozytywnych, demonstrowanie uczuć negatywnych, krytyka dziecka, dyktatorskie podejście, kierowanie dzieckiem: przez rozkazy, surowe kary, zastraszanie, niedostrzeganie pozytywów, niszczenie słowem, „przykręcanie śruby”. Wywołuje u dziecka agresywność, nieposłuszeństwo, kłótliwość, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowanie aspołeczne, bezradność, zastraszanie i reakcje nerwicowe.
- Postawa unikająca – ukryta lub jawna jeśli chodzi o dobro dziecka, ignorowanie dziecka, unikanie i ograniczanie kontaktu z dzieckiem do minimum, zbywanie prób nawiązania kontaktu podejmowanych przez dziecko, szeroko pojęte zaniedbywanie dziecka, niedbałość i niekonsekwencja w stawianiu wymagań, nieangażowanie się w sprawy dziecka, nieangażowanie dziecka w sprawy domu. Dziecko jest niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, niezdolne do obiektywnych ocen, brakuje mu wytrwałości i koncentracji w nauce, jest nieufne i bojaźliwe.
- Postawa nadmiernie wymagająca – to stawianie wygórowanych wymagań, nie przyznawanie prawa do samodzielności, rządzenie dzieckiem, ograniczanie swobody dziecka, stosowanie sztywnych reguł, przesadne nastawienie na osiągnięcia. Wypowiedzi rodzica mają charakter oceniający, często wyrażają dezaprobatę i gniew. Dziecku brakuje wiary w siebie, jest niepewne, lękliwe, przewrażliwione, uległe, brakuje4 zdolności do koncentracji, ma trudności szkolne i słabe aspiracje.
- Postawa nadmiernie chroniąca – Traktowanie dziecka jako dzidziusia, niedocenianie możliwości dziecka, rozwiązywanie za nie trudności, utrudnianie samodzielności – dziecko trzymane „pod kloszem”, postępowanie uzależnia dziecko od rodziców, izolowanie dziecka od rówieśników, lęk o zdrowie, zachęcanie do jednostronnego rozwoju zdolności, tolerowanie złych zachowań. Powoduje opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność dziecka od rodziców, bierność, ustępliwość, nadmierna pewność siebie, zarozumiałość, awanturowanie się, egoizm, nadmierne wymagania w stosunku do rodziców, niepewność – gdy dziecko jest samo.
Postawy rodziców wobec dzieci decydują o stylu wychowania i o skuteczności środków wychowawczych.
Literatura:
- „Toksyczni rodzice”, S. Forward, Agencja Wyd. Warszawa 1993 r.
- „Rodzina a osobowość, M. Ziemska, Wiedza Powszechna 1970 r.
- „O współżyciu w rodzinie”, J. Maciaszkowa, NK 1980 r.
- „Przemoc w rodzinie”, A. Piekarska
- „Wychowanie bez porażek”, T. Gordon
